ντανταϊσμός ή νταντά

Πρωτοποριακό λογοτεχνικό και καλλιτεχνικό κίνημα που εμφανίστηκε ως ανταρσία εναντίον των πολιτιστικών και κοινωνικών συμβατικοτήτων και –λιγότερο ή περισσότερο κατηγορηματικά– εναντίον του πολέμου. Ο γαλλικός όρος dada- παρμένος από την παιδική γλώσσα, είναι μια λέξη χωρίς νόημα, διαλεγμένη από τους πρωτεργάτες του κινήματος, για να δηλώσει ακριβώς την αντίδρασή τους προς το κατεστημένο. Το κίνημα άρχισε τον Φεβρουάριο του 1916 στο Καμπαρέ Βολτέρ της Ζυρίχης από τον Ρουμάνο Τριστάν Τζαρά, τους Γερμανούς Ούγκο Μπαλ και Ρίχαρντ Χούλσενμπεκ, τον Αλσατό Χανς Αρπ και άλλους. Η ομάδα οργάνωσε μια σειρά θεαμάτων και παράξενων, σχεδόν παράλογων, εκθέσεων, παρουσίασε πίνακες του Ντε Κίρικο, του Μαξ Ερνστ, του Πωλ Κλέε, του Βασίλι Καντίνσκι κ.ά. και δημοσίευσε διάφορα κείμενα, με ένα πνεύμα αντιστρατευόμενο τις παραδοσιακές πεποιθήσεις. Με τους νταντά συνδέθηκαν και ορισμένοι καλλιτέχνες (ο Μαρσέλ Ντισάν, ο Φρανσί Πικαμπιά, ο Μαν Ρέι), που είχαν αρχίσει στη Νέα Υόρκη μια δραστηριότητα με το ίδιο ακριβώς πνεύμα. Το κίνημα βρήκε πρόσφορο έδαφος και στη Γερμανία μεταξύ 1917 και 1920, ιδιαίτερα στο Βερολίνο και στην Κολονία, όπου τα συνθήματα εναντίον του πολέμου και της κοινωνικής οργάνωσης ήταν εξαιρετικά βίαια. Ο ν. διαδόθηκε ακόμα στη Ρωσία, στην Πολωνία και στην Τσεχοσλοβακία, όπου συνδυάστηκε με άλλα πρωτοποριακά ρεύματα. Αλλά οι κυριότεροι οπαδοί του ήταν οι νέοι Γάλλοι ποιητές, που έβρισκαν στον ν. τον διαλυτικό σαρκασμό του Αλφρέ Ζαρί και του Ζακ Βασέ. Ο Τζαρά, που στο μεταξύ είχε εγκατασταθεί στο Παρίσι (1919), συγκέντρωσε γύρω του μια πολυάριθμη ομάδα (τον Αντρέ Μπρετόν, το Λουί Αραγκόν, τον Πολ Ελιάρ, το Φιλίπ Σουπό, το Ζορζ Ριμπμόν - Ντεσέν κ.ά.) που ανέπτυξε επί δύο χρόνια έντονη δραστηριότητα με δημοσιεύματα και ποικίλες εκδηλώσεις, βασιζόμενες στο σκάνδαλο και στην πρόκληση εναντίον του αστικού «καθωσπρεπισμού». Αφού εξέφρασε γρήγορα και εξάντλησε την ανανεωτική του προσπάθεια, το κίνημα άρχισε να φθείρεται και διοχέτευσε τις καλύτερες δυνάμεις του σε άλλα ρεύματα: στη Γαλλία στον υπερρεαλισμό, που εμφανίστηκε το 1924, και στη Γερμανία στον εξπρεσιονισμό. Ορισμένοι μόνο καλλιτέχνες, όπως ο ποιητής Τζαρά και ο γλύπτης και ο ποιητής Αρπ, διατήρησαν με μονιμότερο και προσωπικό τρόπο το πνεύμα του. Με την παράδοξη λογική του, με την απόφαση του να εξαφανίσει τις παραδεδεγμένες αξίες, ο ν. αποτέλεσε ουσιαστική και, κατά κάποιο τρόπο, αναγκαία αναζήτηση στη διεργασία της ανανέωσης των εκφραστικών μέσων και της ίδιας της αντίληψης περί τέχνης. Ήταν η αντανάκλαση της ανάγκης επανάστασης, που είχε πραγματικές ιστορικές ρίζες. Τέχνη. Ο ν. αντιπροσωπεύει μια στιγμή εξαιρετικά γόνιμη, γεμάτη –παρά την έξαρση του παράλογου– προτάσεις και προβλήματα που είναι ακόμα επίκαιρα. Η έλλειψη νοήματος στους τίτλους των έργων, η χωρίς προκαταλήψεις χρήση των υλικών συνδυάζονται με την περιφρόνηση προς το κοινό και προς την «κοινή λογική» και με την άρνηση όλων των αξιών. Ένα έργο του Μαν Ρέι του 1914 είναι ήδη έργο νταντά, παρά τις κυβιστικές του αναμνήσεις. Το 1914 ο Μαρσέλ Ντισάν υπογράφει, δίνοντάς της τον τίτλο Φαρμακείο, τη λιθογραφία ενός τεχνίτη, στην οποία πρόσθεσε κόκκινες και πράσινες κηλίδες. Έτσι γεννήθηκε το ready-made, χαρακτηριστικό εύρημα του ν.: αντικείμενα της μαζικής παραγωγής αποσπώνται από το συνηθισμένο προορισμό τους, θεωρούνται έργα τέχνης και παρουσιάζονται στις εκθέσεις έτσι όπως είναι ή με κάποια προσθήκη. Από τα ready-mades του Ντισάν (που εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη το 1915) διακρίνονται το Ready-made υποβοηθούμενο από μυστικό θόρυβο (1916) και Κρήνη (1917). Το 1915 έφτασε στη Νέα Υόρκη και ο Φρανσί Πικαμπιά και συνέχισε να εκθέτει τις παράλογες μηχανές του (κατασκευασμένες έτσι ώστε να μη μπορούν να λειτουργούν) που είχε αρχίσει το έτος 1914, όπως την Ερωτική παρέλαση του 1917. Από τα πιο σημαντικά γεγονότα του κινήματος ν. στις εικαστικές τέχνες της Ευρώπης ήταν ότι το 1915 ο ζωγράφος, ποιητής και γλύπτης Χανς Αρπ κατέφυγε στη Ζυρίχη και παρουσίασε έργα του στην πρώτη έκθεση ν. στο Καμπαρέ Βολτέρ (1917). Από το 1916 ο Πικαμπιά, ο οποίος το 1918 θα γινόταν δεκτός στην ομάδα νταντά της Ζυρίχης ως αντι - ζωγράφος, άρχισε να εκδίδει το περιοδικό 391, ανάμνηση των χρόνων που έζησε στη Νέα Υόρκη γύρω από την ομάδα του Άρθουρ Στίγκλιτς και του περιοδικού του 291. Στο μεταξύ ο Ντισάν είχε ιδρύσει στη Νέα Υόρκη (1917) δύο περιοδικά: το The Blind Man και το Rong-wrong. Μετά τον πόλεμο το κίνημα εξαπλώθηκε και σε άλλες χώρες. Στο Παρίσι, όταν έφτασαν ο Τζαρά και οι άλλοι, έγιναν θυελλώδεις εκδηλώσεις νταντά. Στο δεύτερο τεύχος του 391 ο Ντισάν δημοσίευσε μια φωτογραφία της Τζοκόντας του Λεονάρντο ντα Βίντσι επάνω στην οποία είχαν ζωγραφιστεί γένια. Σε μιαν άλλη σελίδα η φωτογραφία μιας κηλίδας έχει τίτλο Η Παναγία. Από το 1919 και ο Γερμανός Κουρτ Σβίτερς στο Ανόβερο δημιούργησε ένα έργο που ονόμασε merz και αποκαλούσε τον εαυτό του πότε νταντά, πότε αντι-νταντά, όπως εξάλλου και ο Πικαμπιά. Το 1920 στην Κολονία ο Μπάαργκελντ (ψευδώνυμο του γιου ενός τραπεζίτη) και ο Μαξ Ερνστ οργάνωσαν μια έκθεση νταντά, που την έκελεισε η αστυνομία. Στην κίνηση προσχώρησε και ο Γκέοργκ Γκροτς. Το 1922 ο ν. άρχισε να κλονίζεται, όταν οι μεγαλύτεροι καλλιτέχνες του στράφηκαν προς τον συστηματικότερο προβληματισμό του υπερρεαλισμού. Το 1923 ο Ντισάν εγκατέλειψε την καλλιτεχνική δραστηριότητα, αλλά το 1934 δημοσίευσε ενενήντα τρία τεκμήρια (σκέψεις, σχέδια κ.ά.) που χρησίμευαν στην επεξεργασία του θέματος Νύφη ξεγυμνωμένη από τους ίδιους της τους ανύπαντρους (Mariee mise a nu par ses celibataires meme), μνημειακό αναπαραστατικό έργο, του οποίου τα πρώτα σχέδια άρχισαν από το 1912. Με την ονομασία «νεο-νταντά» χαρακτηρίζονται οι καλλιτεχνικές εκδηλώσεις των τελευταίων χρόνων, οι οποίες μπορούν να συνδεθούν με το αντίθετο προς τις συμβατικότητες πνεύμα του κινήματος νταντά. Νεο-νταντά καλλιτέχνες θεωρούνται οι Αμερικάνοι Ρόμπερτ Ράουσεμπεργκ, Τουόμπλι, Τζάσπερ Τζονς, Τζόζεφ Στέλα, Έντουαρντ Χίγκινς, οι Γάλλοι Πιερ Ρεστανί και Ζαν Τενγκλί κ.ά. Πίνακας του Γάλλου ντανταϊστή ζωγράφου Μαρσέλ Ντυσάν, κατασκευασμένος από πλάκα χαλκού σκαλισμένης και κλεισμένης μέσα σε δυο επίτηδες ραγισμένα τζάμια (Παρίσι, Συλλογή Ροσέ). «Δώρο», γλυπτικό έργο του Μαν Ρέυ, οπαδού του ντανταϊσμού (Παρίσι, Συλλογή Ροσέ).